Zijnsoriëntatie is een lichaamsgerichte manier van werken, waarbij door te vertragen en aanwezig te blijven bij dat wat zich toont, heling kan plaatsvinden. Het telkens weer bij de lichamelijke gewaarwordingen blijven kan leiden tot het in stapjes verwerken van trauma. ‘De tijger ontwaakt’ (Peter Levine), beschrijft op een heldere en begrijpelijke manier hoe trauma ontstaat en hoe een lichaamsgerichte aanpak helpt om trauma te behandelen.

Belangrijk daarbij is het besef dat ook kleine gebeurtenissen een traumatisch effect kunnen hebben, waardoor mensen langdurig of terugkerende klachten en/of problemen ondervinden. Veel mensen hebben dus bewust of onbewust last van trauma. Dit kan ook zonder concrete beelden of herinneringen. Onze culturele neigingen/gewoonten, om ons groot en/of onder controle te moeten houden maakt ook dat een gebeurtenis zich juist als trauma in ons kan vastzetten.

In het boek wordt uiteengezet hoe we geneigd zijn om gedragingen van mensen te duiden als karaktertrek of stoornis, maar dat hier de optie van trauma (ofwel verstoring) zou moeten worden meegewogen. Lichaamsgerichte behandeling kan dan een vergaand positief effect hebben op iemands functioneren en kwaliteit van leven.

Levine beschrijft in dit boek hoe traumaontwikkeling samenhangt met ons instinct, onze biologie en hoe dit in zijn werk gaat bij dieren. Ons lichaam reageert op lastige of gevaarlijke situaties met een fysieke reactie. Een lichaamsgerichte benadering bij het aanpakken van trauma is dan ook eigenlijk logisch. Wat het boek mij heeft geleerd is, dat ik in de lichaamsgerichte begeleiding van mensen niet alleen aandacht geef aan de plekken van ongemak, maar ook werk met een plek in het lichaam waar het prettig is. Dat deze gericht naast de plek van pijn/onrust wordt gezet, zodat daartussen kan worden geschakeld.

Samenvatting boek

Dieren in hun natuurlijke habitat raken na een levensbedreigende situatie vrijwel niet getraumatiseerd, terwijl mensen regelmatig wel getraumatiseerd raken. Dieren en mensen hebben voor een groot deel hetzelfde natuurlijke regulatie-mechanisme. Dieren reageren op gevaar door zich te oriënteren, te vluchten, te vechten of zich dood te houden. En als ze weer relatief veilig zijn, de opgeladen energie te ontladen door trillen, schudden of bewegen. Om vervolgens hun dagelijkse leven weer voort te zetten. Mensen reageren voor een deel hetzelfde op gevaar, maar lijken het niet af te maken. Bij getraumatiseerde mensen zit de opgewekte energie voor vechten, vluchten of bevriezen nog opgeslagen in hun lichaam en zenuwstelsel. Ze blijven daardoor in een verhoogde staat van alertheid. Dit komt tot uiting in lichamelijke onrust, emoties, gedachten en gedrag. Of in overlevingsgedrag dat is gericht op het juist niet willen ervaren van al die onrust of angst.

Hoe werkt de biologie en hoe ontstaat trauma

Als reactie op gevaar reageren mensen en dieren door te ‘bevriezen’, aangestuurd door ons instinctieve brein en zenuwstelsel (onwillekeurig). Onze hersenen bestaan uit reptielenbrein (instinct), zoogdieren-/limbisch brein (emotioneel) en menselijk brein / neocortex (rationeel). Doordat we van oorsprong kwetsbare prooidieren waren, is er vaak twijfel over onze overlevingskansen, wat maakt dat we gevoelig zijn voor de gevolgen van een traumatische gebeurtenis. Daarbij zaait ons rationele brein verwarring en onderdrukt het de instinctieve impulsen, waardoor we bevriezen van angst, wat traumatische symptomen veroorzaakt. Het trauma komt dus voort uit de bevroren energie die niet wordt opgeheven of ontladen. Met symptomen als angst, depressie, psycho-somatische- en gedragsproblemen tot gevolg. Dit is een manier van het lichaam om de niet-ontladen energie in toom te houden.

Kenmerken van trauma

Mensen verlangen er naar om door het leven te worden uitgedaagd. Activering geeft energie om die uitdagingen aan te gaan en te overwinnen. Wat bevrediging geeft. Getraumatiseerde mensen voelen een diep wantrouwen tegen dit proces van uitgedaagd worden, omdat het gekoppeld is aan de overweldigende ervaring van door angst verlamd zijn.

Vier componenten van trauma zijn: hyperactivering, verstrakking, dissociatie en bevriezing (onbeweeglijkheid) verbonden met een gevoel van hulpeloosheid. Op zichzelf zijn dit normale reacties op gevaar. Wanneer ze zich tot een gewoonte hebben gevormd en chronisch zijn geworden ontwikkelen zich hieruit traumasymptomen. Het is lastig om een trauma te herkennen en alleen kijken naar de oorzaak van trauma lijkt daarin onvoldoende. Het begint met de herkenning van symptomen die vaak basaal en primitief zijn, maar ook zijn symptomen soms subtiel en kunnen ze jarenlang verborgen blijven.

Mensen kunnen last hebben van angsten, flashbacks, paniekaanvallen, slapeloosheid, depressies, psychosomatische klachten, geslotenheid, gewelddadige woedeaanvallen zonder aanleiding en herhaalde destructieve gedragspatronen. In de loop der tijd worden ze steeds complexer, terwijl het verband met de oorspronkelijke gebeurtenis steeds losser wordt. Ook gedragspatronen als vermijdingsgedrag, angst voor negatieve emoties en gebruik van medicijnen, alcohol of drugs kunnen ontstaan om het zenuwstelsel te helpen de situatie onder controle te houden.

Medebepalend of iets tot trauma leidt, zijn:

• de gebeurtenis zelf;
• de context van iemands persoonlijk leven ten tijde van de gebeurtenis (mate van steun, gezondheid, spanningen, etc.);
• de fysieke kenmerken van de persoon (mate van opgewassen tegen);
• de vaardigheden die iemand heeft geleerd;
• de beleving die men over zichzelf heeft wat betreft het vermogen om het gevaar tegemoet te treden;
• eerdere successen of mislukkingen.

Een ziekenhuisopname of medische behandeling kan hierdoor al als traumatisch worden ervaren.

Genezen van trauma

Traditioneel wordt trauma gezien als psychologische en medische stoornissen van de geest. Er wordt wel een verband gezien tussen geest en lichaam, maar de diepgaande relatie tussen beiden bij de verwerking van trauma’s wordt onderschat. De traditionele aanpak is dan ook gericht op gesprekken of medicatie. Echter doordat het lichaam wordt beïnvloed door een trauma, zal het ook betrokken moeten worden bij de verwerking.

Peter Levine heeft de methodiek Somatic Experience ontwikkeld voor traumaverwerking. Trauma kan worden verwerkt zonder dat de situatie of emotionele pijn dient te worden herbeleefd, maar door de instinctieve response wakker te maken, waardoor bevriezing wordt opgeheven en het zenuwstelsel kan worden bevrijd van de opgeslagen energie en angst. Eigenlijk de fysiologische reacties alsnog afmaken. Dit kan in geleidelijke stapjes.

Trauma kan worden genezen of voorkomen door onze biologische instincten te volgen. Echter wij hebben ons dit afgeleerd en zijn door het moderne leven steeds afhankelijker geworden van ons denkvermogen, en minder van ons lichamelijk reactievermogen. We zijn vervreemd van ons lichaam en ziel en geringschatten ons natuurlijke, instinctieve zelf.

Daarbij komt dat we in onze cultuur niet goed om weten om te gaan met emotionele kwetsbaarheid, waardoor we niet de tijd nemen om zaken te verwerken. We ontkennen, vergeten, bijten de kiezen op elkaar, beheersen ons en gaan door met ons leven. In onze cultuur is het heldhaftig (krachtig) om altijd maar door te gaan.

In oude sjamanistische culturen weet men van oudsher hoe om te gaan met heftige gebeurtenissen. Het uitgangspunt is dat door de gebeurtenis de ziel wordt gescheiden van het lichaam, waardoor mensen ziek worden, omdat de spirit in een onzekere staat verkeerd. D.m.v. rituelen, gesteund door de hele gemeenschap (belang van de groep) wordt de ‘verloren’ ziel weer naar het lichaam gebracht. Hier is meestal sprake van heftig trillen en beven bij de betreffende persoon. Wat overeenkomt met hoe dieren hun opgeslagen energie ontladen na een heftige gebeurtenis.

Methodiek Somatic Experiencing

Een rechtstreekse aanpak van het trauma werkt niet, omdat het opnieuw laat verstarren door angst (herbeleving). Daarom wordt met de reflectie van het trauma gewerkt die in de instinctieve reacties wordt weerspiegeld. Lichamelijke gewaarwordingen werken als een gids; ze geven aan waar we een trauma ervaren en leiden naar de instinctieve hulpbronnen. De hulpbronnen die macht geven om te beschermen. Hiervoor is het van belang om lichaamsbewust (fysiek) te worden (felt sense), zodat we de symptomen of reflecties van het trauma kunnen vinden en via deze gewaarwordingen de vastgezette energie losmaken en vrijlaten.

Bij mensen waar sprake is van trauma is het overigens nog een hele uitdaging om die felt sense te gaan ervaren, want trauma snijdt ons juist af van onze innerlijke ervaring.

De aanpak van trauma ligt dus in het reptielenbrein (instinct). Naast reptielenbrein beschikt de mens over het limbisch brein (complexe emotionele en sociale gedrag) wat meer keuzes geeft. En het rationele brein (intellect). Primitieve gedragspatronen als vechten, vluchten of bevriezen komen van het reptielenbrein en zijn dus instinctief. Voor dieren is bevriezen geen teken van tekortkoming of zwakte, maar de mens interpreteert dit (ratio) wel zo. Doordat wij onze ratio (en emotie) erbij halen en onszelf als slachtoffer zien in plaats van een instinctieve reactie is het lastig om het trauma aan te pakken. We proberen de reactie (overlevingsenergie) te beheersen door die binnen te houden, omdat dit sociaal beter geaccepteerd is dan ontladen. Hiermee doen we onszelf geweld aan, maar lijkt het dat we controle hebben.

Trauma ontstaat door de bevriezingsresponse; de energie die wordt verzameld voor vechten of vluchten kan niet worden ontladen in die actie. Als deze staat blijft loopt de woede, angst en hulpeloosheid zo op dat het zenuwstelsel wordt overweldigd. Dieren kunnen dit nadien weer loslaten, maar bij de mens zit het rationele brein (neocortex) in de weg omdat het de instinctieve reacties gaat belemmeren. We houden de angst, woede in stand met een vicieuze cirkel (angst voor de angst). Dit kan imploderen en leiden tot een angstdepressie (posttraumatische stress).

Heronderhandelen

De kern van trauma is fysiologisch, waarmee ook de oplossing daar begint. Bij de aanpak is het vooral van belang om geleidelijk en voorzichtig om te gaan met de krachtige energieën die zich hebben vastgezet. Binnen Somatic Experience heet dit heronderhandelen.

Vanwege de diepe drang om een trauma af te ronden kan een behoefte ontstaan tot her-ensceneren. We raken dan steeds opnieuw in vergelijkbare situaties, die niet tot oplossen van het trauma hoeven te leiden, dit zelfs kunnen verdiepen. Bij heronderhandelen wordt die herhalende cyclus getransformeerd naar een genezende gebeurtenis, waarbij er een verandering plaatsvindt in het zenuwstelsel en deze zijn vermogen tot zelfregulering terugkrijgt.

Hoe heronderhandeling werkt wordt toegelicht met de draaikolk van trauma (gebaseerd op de definitie van trauma door Freud, 1914). In een gezonde situatie is ons leven als een continue stroom. Trauma veroorzaakt breuk in de beschermende barrière van die stroom, waardoor er turbulentie ontstaat. Getraumatiseerde mensen worden of in die draaikolk gesleurd (herbeleven en her-ensceneren) of blijven er ver bij weg (verstrakken en fobisch worden). De afgesplitste draaikolk kost veel levensenergie (een lek).

De natuur reageert automatisch door het vormen van een tegengestelde draaikolk (helend) ter compensatie. Hierdoor ontstaat de optie van heronderhandeling, waardoor de breuk in de oever wordt gerepareerd. Door heen en weer te bewegen tussen beide draaikolken nemen we de hulpmiddelen van de helende draaikolk mee naar de traumakolk. Door steeds heen en weer te bewegen kan de vastzittende energie vrijkomen (trilling) en de kolken oplossen. Hierbij gaat het eigenlijk om vertrouwen op de natuurlijke wetmatigheden. Duidelijk is dat het niet gaat om het ophalen van herinneringen, dit veroorzaakt vaak juist meer pijn en ellende en maakt de bevroren onbeweeglijkheid juist groter. Herinneringen hoeven bovendien niet altijd waarheid te zijn en daarom is het van belang voor het genezingsproces om alle vooringenomen ideeën over hoe een gebeurtenis ‘moet’ zijn, los te laten.

Trauma transformeren

De transformatie die het verwerken van trauma met zich meebrengt is dat mensen zich spontaner en minder geremd voelen in de uiting van gezonde verdediging en vreugde. Mensen geven ook aan dat hun leven meer dierlijke (ik zou dit instinctueel noemen) en spiritueel bewustzijn heeft gekregen, meer mens geworden.

Tenslotte gaat Levine in op het effect van trauma op de samenleving en hoe dit generatie op generatie wordt doorgegeven. Een gecompliceerd en indrukwekkend gebeuren, maar door de mogelijkheden van transformatie die worden beschreven ook hoopgevend.

Het boek eindigt met een stap-voor-stapprocedure voor het werken met volwassenen als een (emotionele) eerste hulp na een ongeluk en een handleiding om zicht te krijgen op een mogelijk trauma bij kinderen.